Innovatie & Impact Stedenbouw

Gibi, gwada, gwaro:
van huis naar thuis in Addis Abeba

Op deze luchtfoto is het scherpe contrast tussen de sefers (onder) en de huisvestingsprojecten van de overheid (linksboven) goed te zien.

Tekst Peer Peer

Addis Abeba, de hoofdstad van Ethiopië, verandert snel. Veel wijken zijn gebouwd door bewoners met weinig professionele hulp: de zogenaamde sefers. Ondertussen investeert de overheid in grootschalige huisvestingsprojecten, wat de sefer-gemeenschappen vaak ontwortelt en ontwricht. Brook Teklehaimanot Haileselassie onderzocht tijdens zijn promotieonderzoek de cultuur van ’thuis’ in beide wijktypes.

“Mijn oom is architect”, begint Brook Teklehaimanot Haileselassie. “Mijn eerste indrukken van architectuur kreeg ik door hem te zien tekenen.” Brook groeide op in Addis Abeba, waar “veel huizen, vooral de dure, omheind zijn. Dat prikkelde mijn nieuwsgierigheid: wat zit er achter die hekken?” Soms kon hij een kijkje nemen door een open poort. Op basis van deze blikken en zijn eigen verbeelding, tekende hij mogelijke interieurs en exterieurs. Na het afronden van zijn bouwkundestudie in Addis Abeba begon Brook aan drie carrières tegelijk: lesgeven, werken voor zijn oom, en eigen projecten. Brook richtte zijn eigen bureau op in 2015, hetzelfde jaar dat hij naar Delft reisde om zes maanden les te geven aan de faculteit Bouwkunde. “Dick van Gameren (TU-hoogleraar woningbouw, red.) is verbonden aan Addis Ababa University, waar hij colleges gaf en contact legde met de academische gemeenschap”, verklaart Brook. Het door NWO gefinancierde project ‘Addis Ababa Living Lab’ gaf Brook de kans om bij Bouwkunde te promoveren.

Brooks collega interviewt een bewoner op zijn zelfgebouwde bank bij de ingang van zijn huis.

‘De bewoners waren wantrouwend vanwege de oorlog en de ontwrichtende huisvestingsprojecten van de overheid’

Addis Ababa Living Lab

Het belangrijkste doel van het Addis Ababa Living Lab is om het leven van de stedelijke bewoners van Addis Abeba te verbeteren door middel van transdisciplinaire benaderingen van analyse, planning en ontwerp. Nederlandse en Ethiopische onderzoekers werken hier samen aan. Deelnemers zijn de TU Delft en het Ethiopische Instituut voor Architectuur, Bouwkunde en Stedelijke Ontwikkeling (EiABC), evenals overheidsinstanties, internationale ontwerpbureaus en non-profitorganisaties. Het project komt voort uit een oproep van onderzoeksfinancier NWO voor voorstellen gericht op mondiale duurzame ontwikkelingen.

Lees meer over het project.

In de overheidswijken ontbreken vaak de culturele patronen van de sefers.

Persoonlijke verhalen

Brook bestudeerde de huisvesting in Addis Abeba, zowel in de sefers als in overheidsprojecten. Hij vroeg zich af hoe bewoners hun ruimtes gebruiken, en hoe dit gebruik verandert in de loop van de tijd. Architectural ethnography was zijn onderzoeksmethode. Deze aanpak is ontleend aan de antropologie en de architectuur om te analyseren hoe ruimte, plaats en mensen samenhangen in een stedelijke gemeenschap. Hij baseerde zijn bevindingen op diepgaande interviews terwijl mensen bezig zijn met hun dagelijkse activiteiten. “We vroegen bewoners om ons binnen te laten in hun privé ruimtes en hun verhalen te delen. Niet alleen over hun woning, maar ook hun persoonlijke ervaringen van de afgelopen jaren. Het vraagt veel vertrouwen van hun kant.” Ondanks moeilijke omstandigheden slaagden Brook en zijn team erin om 22 huishoudens te interviewen. “Al na een jaar werden we getroffen door de dubbele catastrofe van Covid-19 en de Ethiopische burgeroorlog. Mensen met Tigrinyaanse afkomst werden geprofileerd en vervolgd: ik verloor vrienden en familie. Ik kon niet meer terug naar huis, dat was een zeer pijnlijke ontdekking.” Brook besloot om vrienden en collega’s in zijn thuisland te vragen om de interviews af te nemen. “Een lastige opgave: de bewoners waren bang en wantrouwend vanwege de oorlog en de ontwrichtende huisvestingsprojecten van de overheid. Het vergde veel om hun vertrouwen te winnen.”

Drie aspecten van ‘thuis’

Met al de verkregen informatie leidde zijn onderzoek tot definities en beschrijvingen van drie ‘aspecten van thuis’ in Addis Abeba. “Sterk versimpeld zijn deze gibi, dat is zoiets als ’grondgebied‘ of ’terrein’. Gibi is wat de bewoner ziet als zijn of haar eigendom, zowel binnen als buiten het huis, en wat hij of zij gebruikt tijdens dagelijkse activiteiten zoals koken of samenzijn. Gwada is de privéruimte van het huis. Deze wordt niet aan buitenstaanders getoond, meestal is het de keuken of slaapkamer. En gwaro is een besloten ‘achtertuin’. Dit is een discrete buitenruimte waar de familie spullen opslaat of verbergt, wat mogelijk is in het gunstige klimaat van Addis Abeba.”

Deze aspecten van thuis zijn volgens Brook goed gedefinieerd in de sefers van Addis Abeba. “Ik was vaak verrast door de mate van personalisatie en aanpassing van de huizen. Bewoners met de nodige vaardigheden komen samen om woningen te verbouwen zonder professionele hulp.” In de overheidswijken ontbreken deze culturele patronen vaak, maar de bewoners vinden oplossingen. “Ze hangen gordijnen op of planten groenten binnenshuis om ruimtes in te delen. Het laat zien hoe belangrijk deze patronen zijn voor de inwoners van de stad.”

Sefers

Bewoners in Addis Abeba duiden de buurt waar ze vandaan komen vaak aan met hun sefer of hun iddir. Met sefer wordt niet de wijk bedoeld waarvan de overheid de grenzen heeft vastgesteld, maar de sociale groep waartoe je behoort en de plek waar bewoners zich thuis voelen. Een iddir is een soort buurtvereniging die op allerlei manieren hulp biedt. Dit zelfgeorganiseerde sociale vangnet is vooral in arme wijken uiterst belangrijk. Door de buurten als sloppenwijk te bestempelen wordt de weg vrijgemaakt naar sloop en vervanging maar dat betekent ook vernietiging van sociale structuren. En daarmee gaat de ziel van dit soort wijken verloren, betoogde onderzoeker Anteneh Tola (Bouwkunde) in zijn proefschrift uit 2023. “Als stedelijke planning uitsluitend verloopt volgens formele grenzen en voorbijgaat aan dit soort ‘cognitieve’ grenzen, verlies je wat een buurt maakt”, zei hij hierover. “Mensen willen best betere huizen, maar willen niet kwijt wat hen onderling bindt.”

Foto’s van verschillende ruimtes in en rond huizen werden omgezet in collages om essentiële elementen te benadrukken, in dit geval van een gibi in een van de geplande wijken.

Naast zijn proefschrift Reconstructing Dwelling: Social and spatial features of housing practices in Addis Ababa heeft Brook een 600 pagina’s tellend non-academisch boek geschreven met dezelfde titel. “Het is cruciaal dat mijn bevindingen toegankelijk zijn voor praktijkmensen en het brede publiek”, zegt hij.

Het proefschrift van Brook staat op de TU Delft research portal.

Reconstructing Dwelling: Social and spatial features of housing practices in Addis Ababa | Brook Teklehaimanot Haileselassie | TU Delft paperback | ISBN 9789463847377.

Film

Als onderdeel van het Addis Ababa Living Lab onderzoeksproject is de korte film When I Came to Your Door gemaakt. In januari beleefde deze zijn première op het International Film Festival Rotterdam en eerder won de film de Best Short Film Award op het Architectuur Film Festival in Venetië. De film volgt een vrouw die tussen de ruïnes van een wijk in Addis Abeba op zoek is naar haar partner. Ze wordt voortgedreven door gedwongen uitzettingen in de informele gemeenschappen van de stad. De film is geïnspireerd op een liefdesbrief die ter plaatse werd gevonden. When I Came to Your Door legt echte beelden vast van een van de meest recente sloopacties die gemeenschappen met een laag inkomen verjagen om plaats te maken voor grootschalige stadsprojecten.

Gibi is wat de bewoner ziet als zijn of haar eigendom, zowel binnen als buiten het huis, en wat hij of zij gebruikt tijdens dagelijkse activiteiten zoals koken of samenzijn.